منطق حاشیه در مثنوی: سبک ایضاحی و اقتدار مؤلف-راوی

مثنوی معنوی از جمله متن‌هایی است که مؤلف-راوی آن با به‌کارگیری مداوم فرازبان، سطوحی از حاشیه را همسو با متن به‌وجود آورده است؛ به‌طوری‌که در قیاس با سایر متن‌های کلاسیک فارسی، حاشیه‌پردازی مذکور به‌لحاظ کمیت و کیفیت، متنوع و برجسته است. حاشیه‌پردازی مثنوی عمدتاً به قصد ایضاح سامان یافته است، اما کارکرد «هدایتی-بازدارنده» ای که کنش ایضاح به‌همراه دارد، سبب شده است که مثنوی به‌مثابۀ متنی اقتدارگرا، و تعامل مؤلف-راوی آن با مخاطب یکسویه فرض شود. چنین تلقی‌ای حاصل شتاب‌زدگی در تبیین ساختار است. همچنین کارکرد حاشیه، کم‌توجهی به پشتوانۀ آن در مثنوی است. در این نوشتار، پس از طبقه‌بندی مصداق‌های حاشیه در مثنوی، وجوه اقتدارگرایی یا اقتدارگریزی منتسب به آن، پشتوانه‌های این وجوه، صورت‌بندی و تفسیر می‌شود. مطابق نتایج، سبک ایضاحی مثنوی، خود دو سطح اقتدارگرایانه و اقتدارگریز دارد. در سطح اول، مؤلف-راوی با وجوهی همچون مقدمه‌نویسی، مثل‌گویی، گزارش تولید، تداوم و پایان قصه‌ها، پاسخ به پرسش‌های مقدر، تفسیر نمادها و اصطلاحات، انواع نتیجه‌گیری و... که برآمده از جبر آموزشی و نیز نظام تعلیمی مکتب‌خانه‌ای-فقاهتی است، معنا را به شکلی قطعی و یکسویه به دست مخاطب می‌رساند. در سطحی دیگر، با گرایش به انواع گیومه‌ورزی و ارجاع به متن‌ها و کسان، همچنین با تأسی به تلقی کسب‌باورانه در مقام پشتوانۀ معرفت‌شناسی فنا که همراه با عاملیت‌گریزی سوژه است، اقتدار مؤلف-راوی را به تعلیق درمی‌آورد. با این وصف، اولاً همۀ حاشیه‌پردازی‌های مثنوی و سبک ایضاحی آن اقتدارگرایانه نیست، ثانیاً آن مقدار هم که هست، لزوماً حاصل معرفت‌شناسی عرفانی نیست.